Cây bông móng tay : Đặc điểm, thành phần hóa học và tác dụng dược lý

Giới thiệu chung về cây bông móng tay

Bông móng tay có tên khoa học là Impatiens balsamina L., thuộc họ Bóng nước (Balsaminaceae). Cây còn được biết đến với nhiều tên gọi dân gian như cây Nắc nẻ, cây Bóng nước, Phương tiên hoa. Trong y học cổ truyền, bông móng tay có vị cay, hơi đắng, tính ôn, thường được sử dụng để khử phong thấp, hoạt huyết, tiêu viêm, giảm đau và hỗ trợ điều trị nhiều bệnh lý khác nhau.

Không chỉ xuất hiện trong các bài thuốc dân gian, cây bông móng tay còn được nghiên cứu rộng rãi trong y học hiện đại nhờ chứa nhiều hợp chất hóa học có hoạt tính sinh học cao.

Đặc điểm thực vật của cây bông móng tay

Bông móng tay là cây thân thảo, sống hằng năm, chiều cao trung bình từ 30 – 50 cm, có thể đạt tới 75 cm hoặc hơn trong điều kiện thuận lợi. Thân cây hình trụ, mềm, mọng nước, nhẵn, màu lục nhạt, đôi khi pha đỏ tía, có nhiều đốt hơi phình.

Lá cây mọc so le, có cuống, hình mũi mác hẹp, dài 3 – 9 cm, rộng 1 – 2,5 cm, đầu nhọn, mép có răng cưa. Hai mặt lá nhẵn hoặc hơi có lông, bề mặt lá láng. Ở đáy cuống lá thường có tuyến nhỏ, quan sát rõ hơn khi dùng kính lúp.

Hoa bông móng tay mọc đơn độc hoặc thành cặp ở nách lá, là hoa lưỡng tính, hình dạng không đều. Màu sắc hoa đa dạng như trắng, hồng, đỏ, đỏ tía, đôi khi trên cánh hoa có sự pha trộn nhiều màu. Đây cũng là đặc điểm khiến cây được trồng làm cảnh ở nhiều nơi.

Quả là quả nang có lông, khi chín tự nứt thành 5 mảnh, bắn hạt đi xa – một cơ chế phát tán hạt đặc trưng của chi Impatiens. Hạt có màu nâu, hình tròn hoặc gần tròn.

Toàn thân cây, bao gồm thân, lá, hoa và hạt, đều được sử dụng làm dược liệu.

Phân bố và sinh thái

Tại Việt Nam, chi Impatiens L. có khoảng 35 loài, phân bố chủ yếu ở vùng núi, có thể gặp ở độ cao trên 1.600 m. Riêng cây bông móng tay được trồng phổ biến làm cảnh và làm thuốc ở nhiều địa phương.

Ngoài Việt Nam, cây còn được trồng và sử dụng tại Ấn Độ, Trung Quốc, Thái Lan và một số quốc gia châu Á khác. Cây ưa sáng, ưa ẩm, thường mọc từ hạt vào cuối mùa xuân hoặc đầu mùa hè. Sau khi kết thúc mùa ra hoa, kết quả, cây sẽ tàn lụi và tái sinh nhờ hạt tự phát tán.

Thành phần hóa học của cây bông móng tay

Các nghiên cứu cho thấy bông móng tay chứa nhiều hợp chất có hoạt tính sinh học:

Toàn cây chứa:

• Acid p-hydroxybenzoic
• Acid ferulic
• Acid gentisic
• Acid p-coumaric
• Acid caffeic
• Acid sinapic
• Scopoletin

Phần trên mặt đất chứa:

• Lawson
• Quercetin

Thân cây chứa:

• Kaempferol-3-glucosid
• Pelargonidin
• Cyanidin
• Delphinidin

Hoa chứa nhiều hợp chất anthocyan

Hạt chứa:

• Dầu Huile
• Phenol
• Naphthoquinone
• Flavonoid
• Steroid

Những thành phần này chính là cơ sở cho các tác dụng dược lý quan trọng của cây.

Tác dụng của cây bông móng tay theo y học hiện đại

Tác dụng kháng nấm, kháng khuẩn

Chất lawson chiết xuất từ các bộ phận trên mặt đất của cây có tác dụng kháng nấm rất mạnh. Ở nồng độ 100 pm, lawson có thể ức chế hoàn toàn sự phát triển của một số chủng nấm.

Dịch chiết methanol từ cây cho ra dẫn chất naphthoquinone, có tác dụng mạnh đối với các chủng:

• Candida albicans
• Aspergillus niger
• Cryptococcus neoformans
• Epidermophyton floccosum

Hiệu quả diệt nấm của chất này đối với Epidermophyton floccosum được đánh giá tương đương với nystatin. Ngoài ra, dịch chiết còn có tác dụng kháng khuẩn trên các vi khuẩn gram dương như Bacillus subtilis và gram âm như Salmonella typhimurium.

Tác dụng chống phản ứng phản vệ

Các nghiên cứu trên động vật cho thấy chiết xuất từ hoa bông móng tay màu trắng có khả năng ức chế phản ứng quá mẫn tức thì và sốc phản vệ. Các hợp chất phenolic trong cây giúp làm giảm rõ rệt phản ứng phản vệ da thụ động.

Tác dụng kích thích tử cung

Chiết xuất cồn và chiết xuất nước từ hạt bông móng tay có tác dụng kích thích tử cung, làm tăng trương lực và tần số co bóp. Một số thí nghiệm cho thấy chiết xuất hoa dùng đường uống liên tục có thể ức chế chu kỳ động dục ở động vật thí nghiệm.

Các tác dụng khác

Dịch ép từ cây có mùi hăng nhẹ, có tác dụng:

• Gây nôn
• Tẩy nhẹ
• Lợi tiểu

Công dụng theo y học cổ truyền

Theo Đông y, bông móng tay có vị cay, ngọt, hơi đắng, tính ôn. Dược liệu này thường được dùng để:

• Khử phong thấp
• Hoạt huyết
• Chỉ thống
• Tiêu thũng
• Chữa mụn nhọt, vết thương sưng đau
• Hỗ trợ điều trị rắn rết cắn

Liều dùng phổ biến:

• Uống trong: 10 – 15 g/ngày, sắc nước
• Hoa khô: 1,5 – 3 g
• Hoa tươi: 3 – 9 g
• Dùng ngoài: giã nát đắp hoặc rửa

Liều lượng và cách dùng

• Có thể dùng cây tươi hoặc khô
• Dùng độc vị hoặc phối hợp với các dược liệu khác
• Liều khuyến cáo: 4 – 12 g/ngày khi dùng trong

Lưu ý quan trọng khi sử dụng cây bông móng tay

• Phụ nữ có thai tuyệt đối không sử dụng
• Không dùng chung với thuốc chống đông máu
• Không lạm dụng liều cao, dùng kéo dài
• Cây tươi có độc tố, cần đun chín hoặc sấy khô trước khi dùng
• Thận trọng với người mắc bệnh sỏi thận, viêm khớp, thống phong

Cây bông móng tay là một dược liệu quý, vừa có giá trị trong y học cổ truyền, vừa được chứng minh nhiều tác dụng sinh học qua nghiên cứu hiện đại. Tuy nhiên, do có chứa độc tố, việc sử dụng cần tuân thủ đúng liều lượng và nên tham khảo ý kiến của thầy thuốc hoặc người có chuyên môn để đảm bảo an toàn.