Bách thảo sương là gì? Công dụng của bách thảo sương

Bách thảo sương – Từ gian bếp dân gian đến vị thuốc Đông y

Nhắc đến bách thảo sương, nhiều người còn xa lạ với tên gọi này. Tuy nhiên, khi nói đến nhọ nồi – lớp muội đen bám dưới đáy nồi đất sau thời gian dài đun nấu bằng rơm rạ, củi khô – thì đây lại là hình ảnh rất quen thuộc với đời sống nông thôn Việt Nam. Ít ai ngờ rằng, thứ tưởng chừng chỉ là cặn bã của gian bếp lại được Đông y xem là một vị thuốc cầm máu và giải độc quý giá, được sử dụng từ hàng trăm năm trước.

Theo y học cổ truyền, bách thảo sương được hình thành từ khói của “bách thảo” – tức hàng trăm loại cây cỏ khác nhau – khi bị đốt cháy và ám vào đáy nồi. Khi cạo ra, tán thành bột mịn, lớp muội này nhẹ như sương, từ đó hình thành tên gọi bách thảo sương.

Bách thảo sương là gì? Nguồn gốc và cách nhận biết

Bách thảo sương có nhiều tên gọi khác nhau như nhọ nồi, lọ nghẹ, muội nồi, táo đột mặc, táo ngạch mặc, oa đề khôi… Tên khoa học trong Đông y là Pulvis fumicarbonisatus. Đây không phải là một loại cây thuốc, mà là phần muội đen bám dưới đáy nồi, chảo khi đun nấu bằng rơm rạ hoặc cây cỏ trong thời gian dài.

Trong các loại dụng cụ nấu ăn, muội nồi đất nấu cơm được đánh giá là có giá trị dược liệu cao nhất. Loại tốt là muội có màu đen nhánh, mịn, nhẹ, không lẫn cát đất hay tạp chất. Khi thu lấy, cần phân biệt rõ với bồ hóng (ô long vĩ) – có màu đen nâu, thô, không mịn – để tránh nhầm lẫn khi dùng làm thuốc.

Bào chế và bảo quản bách thảo sương

Cách bào chế tương đối đơn giản nhưng đòi hỏi sự cẩn thận. Phần muội nồi sau khi cạo được đem sàng lọc tạp chất, tán nhỏ và rây lấy bột mịn. Một số bài thuốc yêu cầu thủy phi – tức nghiền bột với nước, gạn bỏ cặn thô để thu phần bột tinh khiết hơn.

Bách thảo sương rất dễ bảo quản. Chỉ cần cho vào hũ kín, đặt ở nơi khô ráo, tránh ẩm mốc là có thể dùng lâu dài mà không lo hư hỏng.

Tác dụng dược lý theo Đông y

Theo Đông y, bách thảo sương có vị cay, tính ôn, tác dụng chính là cầm máu, giải độc, chống viêm và sát khuẩn. Vị thuốc này được sử dụng trong nhiều trường hợp liên quan đến các rối loạn về huyết và tiêu hóa.

Cụ thể, bách thảo sương thường được dùng để hỗ trợ điều trị:

• Chảy máu cam, ho ra máu, nôn ra máu
• Rong kinh, băng huyết, phụ nữ ra máu do động thai
• Chảy máu chân răng, chảy máu vết thương ngoài da
• Kiết lỵ, tả lỵ, tiêu chảy kéo dài
• Lở loét da đầu, rụng tóc, hói đầu
• Một số chứng nhiễm trùng ngoài da và trùng độc

Hiện nay, các công dụng này chủ yếu được ghi nhận trong phạm vi y học cổ truyền, chưa được chứng minh đầy đủ bằng các nghiên cứu y học hiện đại.

Liều dùng và cách sử dụng

Liều dùng bách thảo sương thường dao động từ 6 – 12g/ngày, tùy vào thể trạng và mục đích điều trị. Vị thuốc có thể dùng uống trong (làm hoàn, tán bột, sắc uống) hoặc dùng ngoài để đắp, bôi lên vùng tổn thương.

Trong thực tế, bách thảo sương hiếm khi dùng đơn độc mà thường được phối hợp với các dược liệu khác nhằm tăng hiệu quả trị liệu và giảm tác dụng phụ.

Một số bài thuốc dân gian tiêu biểu

Trong kho tàng y học dân gian, bách thảo sương xuất hiện trong nhiều bài thuốc kinh nghiệm:

• Trị rong kinh: Bách thảo sương phối hợp mật chó, uống với rượu đương quy.
• Chữa bạch đới ở phụ nữ: Dùng bột nhọ nồi gói trong gan lợn nướng chín, ăn kèm rượu trắng.
• Cầm máu chân răng: Bôi trực tiếp bột bách thảo sương vào vị trí chảy máu.
• Trị lỵ ở trẻ em: Kết hợp bách thảo sương với ba đậu đã ép bỏ dầu, vo viên nhỏ cho uống.
• Trị động thai, thai chết lưu: Phối hợp bách thảo sương với phục long can và tống lư hôi, tán bột uống.

Lưu ý quan trọng khi sử dụng

Người bệnh cần lưu ý rằng bách thảo sương không phù hợp với người không có chứng ứ trệ. Việc dùng thuốc cần có sự tư vấn của thầy thuốc Đông y, đặc biệt với trẻ em, phụ nữ mang thai và người có cơ địa nhạy cảm. Ngoài ra, cần phân biệt rõ bách thảo sương với các loại muội khác để tránh dùng nhầm dược liệu.

Bách thảo sương là một ví dụ điển hình cho triết lý “dược liệu từ tự nhiên” của Đông y. Từ lớp nhọ nồi nơi đáy bếp, cha ông ta đã phát hiện và ứng dụng thành vị thuốc cầm máu, trị lỵ và hỗ trợ nhiều chứng bệnh liên quan đến huyết. Dù vậy, để đảm bảo an toàn và hiệu quả, việc sử dụng bách thảo sương vẫn cần được cân nhắc kỹ lưỡng và có sự hướng dẫn chuyên môn.