Cuộc cạnh tranh giữa Mỹ và Trung Quốc trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo (AI) đang chuyển sang một giai đoạn mới – nơi nhân tài trở thành yếu tố quyết định hơn cả chip hay công nghệ. Những cảnh báo gần đây từ giới học giả Mỹ cho thấy Washington có thể đang đánh mất ưu thế mà nước này từng nắm giữ trong nhiều thập kỷ.

Mỹ lo ngại đánh mất lợi thế nhân tài AI

Trong phiên điều trần trước Tiểu ban Quan hệ Đối ngoại Thượng viện Mỹ, Chris Miller, tác giả cuốn sách “Chip War”, nhấn mạnh rằng ưu thế của Mỹ về năng lực trí tuệ đang “suy giảm một cách nguy hiểm”. Ba năm sau khi cảnh báo về rủi ro chuỗi cung ứng chip bán dẫn, Miller tiếp tục chỉ ra mối đe dọa mới: Mỹ có thể thua Trung Quốc về nguồn nhân lực AI.

Theo ông, lợi thế nhân tài của Mỹ “mong manh và nhỏ hơn nhiều” so với ưu thế về chip AI – lĩnh vực mà các công ty như Nvidia vẫn dẫn đầu. Nghiên cứu từ Quỹ Carnegie cũng củng cố nhận định này, cho thấy trong vài năm qua, Trung Quốc đào tạo nhiều nhà nghiên cứu AI hàng đầu hơn, trong khi số chuyên gia tới Mỹ lại giảm.

Sự khác biệt từ quy mô giáo dục khổng lồ của Trung Quốc

Một trong những nguyên nhân then chốt: quy mô giáo dục và lực lượng sinh viên STEM vượt trội.

• Năm 2020, Trung Quốc có 3,57 triệu sinh viên tốt nghiệp ngành STEM,
  gấp hơn 4 lần số lượng 820.000 sinh viên của Mỹ.
• Số sinh viên tốt nghiệp đại học ở Trung Quốc tăng gấp 9 lần chỉ trong một thế hệ.
• Tỷ lệ người trưởng thành có bằng thạc sĩ tăng từ 0,1% lên 0,9% trong 20 năm.
• Tại Mỹ, tỷ lệ này tăng từ 8,7% lên 14,1% – cao hơn nhưng tăng trưởng chậm hơn.

Quy mô nhân lực này đã làm thay đổi cấu trúc các công ty công nghệ. Hầu hết nhân viên mới của Xpeng – nhà sản xuất xe điện lớn – đều là sinh viên mới tốt nghiệp. Dù nguồn nhân lực AI còn hạn chế ở cả Mỹ và Trung Quốc, các tập đoàn Trung Quốc vẫn tuyển dụng hiệu quả. Giám đốc điều hành Xpeng cho biết công ty đã tuyển được 10 chuyên gia công nghệ lái tự động chỉ trong năm nay.

Bắc Kinh còn chủ động thúc đẩy nguồn nhân lực khi cải tổ 1/5 chương trình đại học toàn quốc, điều chỉnh chuyên ngành để đưa nhiều sinh viên vào các lĩnh vực AI và mạch tích hợp (IC).

Lợi thế về “giữ chân nhân tài”

Chris Miller chỉ ra rằng Trung Quốc không nhất thiết vượt trội về khả năng thu hút nhân tài toàn cầu, nhưng họ mạnh ở khả năng giữ nhân tài trong nước. Ngược lại, Mỹ đang khiến các nhà nghiên cứu AI khó làm việc hơn do quy định nhập cư thắt chặt.

Sự dịch chuyển âm thầm này có thể làm thay đổi dòng chảy nhân tài AI trong thập kỷ tới.

Số lượng có tạo ra chất lượng?

Cuộc tranh luận về khả năng “lấy lượng bù chất” vẫn đang diễn ra.

• Mỹ khởi đầu cuộc cách mạng AI tạo sinh với ChatGPT (OpenAI) và Claude (Anthropic).
• Trung Quốc đáp trả bằng DeepSeek, tạo bước đột phá với chi phí đào tạo thấp hơn rất nhiều.
• Google tiếp tục nâng tầm cạnh tranh với mô hình Gemini 3.

Dù các mô hình AI Mỹ không được phép hoạt động tại Trung Quốc và chip Nvidia bị hạn chế xuất khẩu, các công ty Trung Quốc đang tận dụng:

• lực lượng kỹ sư đông đảo,
• chip ít tiên tiến hơn,
• chi phí thấp,
• kho dữ liệu khổng lồ trong nước,

để rút ngắn khoảng cách.

Trung Quốc làm “nhiều hơn với ít hơn”

Theo phân tích của UBS Securities, các công ty internet hàng đầu Trung Quốc chi tổng cộng 400 tỷ nhân dân tệ (56,58 tỷ USD) đầu tư cho AI trong năm nay — chỉ bằng 1/10 so với các đối thủ Mỹ — nhưng vẫn đạt hiệu suất mô hình tương đương.

Trong khi đó, nhiều chuyên gia nghi ngại về hiện tượng “tài chính tuần hoàn” trong ngành AI Mỹ – khi tiền đầu tư lưu chuyển trong hệ sinh thái startup thay vì tạo doanh thu thực sự. Ngược lại, doanh nghiệp Trung Quốc tự tài trợ bằng dòng tiền nội bộ, tạo sự bền vững hơn.

Lợi thế dữ liệu: Vũ khí bí mật của Trung Quốc

Trung Quốc sở hữu hệ sinh thái video ngắn lớn nhất thế giới. Điều này tạo ra nguồn dữ liệu khổng lồ – vũ khí quan trọng để huấn luyện mô hình AI.

Theo Artificial Analysis:

• Trong số top 17 mô hình AI tạo video từ hình ảnh hàng đầu thế giới,
  chỉ có 2 mô hình của Google;
  15 mô hình còn lại đến từ các công ty Trung Quốc.

Cùng lúc, Trung Quốc tăng tốc về sở hữu trí tuệ:

• Huawei đứng thứ 5 thế giới về bằng sáng chế được cấp tại Mỹ.
• Doanh thu cấp phép bằng sáng chế toàn cầu của Huawei đạt 630 triệu USD năm ngoái.

Năng lượng: Yếu tố có thể định đoạt chiến thắng

Trong ba yếu tố quyết định vị thế AI – tính toán, trí tuệ con người, năng lượng – Chris Miller cho rằng:

• Mỹ dẫn đầu về sức mạnh tính toán.
• Nhưng Trung Quốc vượt trội về năng lượng điện – yếu tố ngày càng quan trọng khi AI tiêu thụ năng lượng khổng lồ.

Nhiều chuyên gia thậm chí cảnh báo:
“Chúng ta sẽ hết năng lượng trước khi hết GPU.”

Nhân tài vẫn tiếp tục dịch chuyển hai chiều

Dù Trung Quốc tăng tốc đào tạo và giữ chân nhân tài, Thung lũng Silicon vẫn là trung tâm hấp dẫn startup AI. Nhiều nhà sáng lập Trung Quốc vẫn chọn Mỹ vì hệ sinh thái doanh nghiệp vượt trội.

Điều này cho thấy cán cân cạnh tranh nhân tài AI Mỹ – Trung sẽ tiếp tục biến động phức tạp.

Cuộc đua chưa có hồi kết

Cuộc chiến AI giữa Mỹ và Trung Quốc đã vượt qua phạm vi công nghệ và bước sang giai đoạn cạnh tranh nhân lực – dữ liệu – năng lượng.

• Trung Quốc có quy mô, dữ liệu, năng lượng, và tốc độ đào tạo vượt trội.
• Mỹ giữ thế mạnh về mô hình AI hàng đầu, hệ sinh thái đổi mới, chip tiên tiến, và năng lực nghiên cứu.

Nhân tài vẫn là biến số then chốt — và chính yếu tố này sẽ quyết định quốc gia nào dẫn dắt trí tuệ nhân tạo trong thập niên 2030.

Phân tích dựa trên nguồn CNBC