Củ bình vôi trong điều trị mất ngủ và suy nhược thần kinh

Giới thiệu chung về cây Bình vôi

Bình vôi là một trong những vị thuốc an thần quen thuộc nhất của y học cổ truyền Việt Nam, thường được sử dụng trong các bài thuốc chữa mất ngủ, suy nhược thần kinh, hồi hộp, lo âu. Nhờ chứa nhiều hoạt chất alcaloid có tác động trực tiếp lên hệ thần kinh trung ương, Bình vôi được ví như “chìa khóa vàng” giúp cải thiện chất lượng giấc ngủ một cách tự nhiên.

Tên gọi – danh pháp

• Tên thường gọi: Bình vôi, Củ một, Củ mối trôn, Ngải tượng, Tử nhiên, Cà tom…
• Tên khoa học: Stephania glabra (Roxb.) Miers
• Họ thực vật: Tiết dê (Menispermaceae)

Đặc điểm sinh trưởng, phân bố và thu hái

Các loài Bình vôi phân bố rộng khắp châu Á, tập trung tại Ấn Độ, Lào, Campuchia, Thái Lan, Malaysia và Trung Quốc. Ở Việt Nam, cây xuất hiện từ Bắc vào Nam, nhiều nhất tại Quảng Ninh, Ninh Bình, Lạng Sơn, Thanh Hóa, với trữ lượng tương đối lớn.

Bình vôi là cây ưa sáng, thường mọc ở rừng cây bụi, sườn núi đá vôi ẩm, dưới tán rừng thưa.

• Mùa hoa: Tháng 4 – 6
• Mùa quả: Tháng 8 – 10
• Thời điểm thu hái tốt nhất: Mùa thu – đông, khi hàm lượng hoạt chất đạt cao nhất.

Mô tả thực vật học

Bình vôi là cây dây leo lâu năm, thân nhẵn, hơi xoắn, có thể dài đến 6 mét. Phần rễ củ phát triển rất lớn, có củ nặng tới vài chục kilogram, vỏ ngoài xù xì, màu nâu đen – đây chính là bộ phận làm thuốc quan trọng nhất.

Lá mọc so le, cuống dài, phiến lá mỏng, gần hình tròn hoặc tam giác tròn, gân hình chân vịt nổi rõ ở mặt dưới. Hoa mọc thành xim ở kẽ lá hoặc cành già, hoa đực và hoa cái khác gốc. Quả dạng hạch hình cầu dẹt, màu đỏ, hạt cứng có hình móng ngựa.

Bộ phận dùng – chế biến – bảo quản

Bộ phận dùng

• Rễ củ Bình vôi, đã phơi hoặc sấy khô, mặt ngoài màu đen, hình dạng không đồng đều.

Cách chế biến

Củ được thu hái vào mùa thu – đông, sau đó:

1. Cạo sạch vỏ ngoài
2. Thái lát mỏng
3. Phơi trong râm hoặc sấy khô

Một số nơi dùng củ tươi giã nhỏ, ép lấy nước để chiết hoạt chất, thuận tiện cho việc vận chuyển và bảo quản.

Bảo quản

Bình vôi khô nên bảo quản trong lọ thủy tinh hoặc túi kín, tránh ẩm mốc và ánh nắng trực tiếp.

Thành phần hóa học của Bình vôi

Nghiên cứu cho thấy Bình vôi chứa khoảng 1% alcaloid, trong đó nổi bật là:

• L-tetrahydropalmatin
• Rotundin
• Roemerin
• Cepharanthin
• Tetrandrin

Ngoài ra, rễ củ còn chứa tinh bột, acid hữu cơ và đường. Do Việt Nam có nhiều loài Bình vôi khác nhau nên thành phần alcaloid có sự biến đổi tùy loài.

Tác dụng dược lý theo y học hiện đại

• L-tetrahydropalmatin: An thần, gây ngủ, chống co giật, giãn mạch và hạ huyết áp
• Rotundin: Trấn kinh, hỗ trợ tim mạch, rất ít độc
• Cepharanthin: Tăng cường miễn dịch, hạn chế giảm bạch cầu do hóa trị
• Tetrandrin: Chống viêm, ức chế miễn dịch, chẹn kênh canxi
• Roemerin: Gây tê niêm mạc, giãn mạch

Các nghiên cứu của Liên Xô trước đây cũng chỉ ra rằng Rotundin có độc tính thấp nhưng hiệu quả an thần rõ rệt.

Công dụng theo y học cổ truyền

Theo Đông y, Bình vôi có:

• Vị đắng, ngọt
• Tính lương
• Quy kinh Can – Tỳ

Chủ trị:

• Mất ngủ, suy nhược thần kinh
• Hồi hộp, lo âu
• Đau dạ dày, viêm loét dạ dày
• Ho nhiều đờm, viêm đường hô hấp

Đây là một trong những vị thuốc an thần mạnh nhưng tương đối an toàn khi dùng đúng liều.

Cách dùng và liều dùng Bình vôi

Dạng dùng

• Thuốc sắc, thuốc bột
• Ngâm rượu
• Dạng tinh chế: Rotundin viên uống hoặc tiêm

Liều dùng tham khảo

• Dược liệu khô: 4 – 12 g/ngày
• Rotundin viên 0,03 g: Người lớn 2 – 3 lần/ngày
• Trẻ em trên 13 tháng: 2 mg/kg/ngày
• Liều gây ngộ độc: ~30 g

Kiêng kỵ

Lạm dụng hoặc dùng kéo dài có thể gây kích thích thần kinh, co giật, ảnh hưởng tim mạch. Không tự ý sử dụng khi chưa có chỉ định chuyên môn.

Một số bài thuốc kinh nghiệm từ Bình vôi

Bài thuốc trị mất ngủ

Bình vôi 8 g, Hạt sen – Long nhãn – Táo chua sao mỗi vị 10–15 g, Lá vông nem 12 g. Sắc uống trước khi ngủ 30 phút.

Trị suy nhược thần kinh

Bình vôi, Thiên ma, Câu đằng, Viễn chí mỗi vị 12 g. Sắc uống ngày 1 thang.

Trị đau và loét dạ dày

Bình vôi, Dạ cẩm, Khổ sâm, Xa tiền tử mỗi vị 12 g.

Trị viêm đường hô hấp mạn

Bình vôi, Huyền sâm, Cát cánh mỗi vị 12 g, Trần bì 10 g.

Lưu ý khi sử dụng Bình vôi

Bình vôi có độc tính nhẹ, vì vậy không nên tự ý dùng hoặc tăng liều. Người bệnh cần tham khảo ý kiến bác sĩ hoặc thầy thuốc Đông y để đảm bảo an toàn và hiệu quả điều trị.

Một số câu hỏi về của bình vôi