Cây bòng bong (Hải kim sa): Bật mí công dụng trị bệnh đường tiết niệu và thận

Cây bòng bong, còn được gọi là dây thòng bong, thạch vĩ, dương vong, trong Đông y thường biết đến với tên Hải kim sa – ý chỉ các bào tử nhỏ li ti dày đặc như biển (hải) và có sắc vàng lóng lánh như cát vàng (kim sa). Đây là loại cây quen thuộc, thường mọc hoang hoặc trồng làm cảnh, nhưng ít ai biết rằng nó còn là một vị thuốc có giá trị trong điều trị các bệnh liên quan đến thận và đường tiết niệu, đặc biệt là các chứng sỏi thận, sỏi bàng quang, sỏi niệu đạo, sỏi mật, cùng nhiều bệnh lý khác.

Bài viết dưới đây cung cấp cái nhìn tổng quan, khoa học và chuẩn mực theo văn phong bài báo y học về đặc điểm dược liệu, thành phần, tác dụng, cách dùng và những lưu ý an toàn khi sử dụng cây bòng bong (Hải kim sa).

1. Mô tả dược liệu cây bòng bong

1.1. Tên gọi và danh pháp dược liệu

• Tên Việt Nam: Cây bòng bong
• Tên gọi khác: Thòng bong, Hải kim sa, Thạch vi dây, Dương vong
• Tên khoa học: Lycopodium japonicum (thường ghi là Lycopodium japonicum hoặc Lyofodium japonium trong một số tài liệu cổ)
• Họ thực vật: Thòng bong – Schizaeaceae

Trong Đông y, khi nhắc đến Hải kim sa, người ta thường nói đến phần bào tử khô thu được từ cây bòng bong. Đây là phần được ứng dụng nhiều trong các bài thuốc hỗ trợ bệnh đường tiết niệu, bàng quang và sỏi đường tiểu.

1.2. Đặc điểm thực vật và hình thái

Cây bòng bong là cây dây leo, thân rễ mọc bò, xanh tốt quanh năm, thường thấy bám vào các cây lớn, bờ rào hoặc bụi cây rậm rạp.

Một số đặc điểm nhận biết:

• Thân và cuống lá:
  • Dạng leo, thân rễ bò, mảnh nhưng dẻo.
  • Cuống chính dày khoảng 2,4mm, có thể dài, mang nhiều lá trải dọc.
• Lá:
  • Lá dài khoảng 16 – 30cm, chia thành nhiều nhánh nhỏ như lông chim.
  • Lá mọc cách, tạo thành từng đốm trên cuống chính.
  • Lá xẻ lông chim 2 – 3 lần, lá chét hình tam giác, đầu nhọn, trục lá uốn cong ngoằn ngoèo, có lông mịn.
  • Lá chét sinh sản (mang túi bào tử) tương tự lá thường nhưng thường ngắn hơn.
• Bào tử (Hải kim sa):
  • Trên mép mỗi lá chét con mang nhiều túi bào tử, tạo thành “ổ túi bào tử”.
  • Khi chín, bào tử rụng ra, có dạng những hạt phấn nhỏ, màu vàng nhạt đến nâu vàng, rất nhẹ, sờ nhẵn, có cảm giác mát tay, trông giống như cát mịn ngoài biển.
  • Đây chính là phần được gọi là Hải kim sa, dùng làm dược liệu trong Đông y.

1.3. Phân bố, sinh thái, thu hái và chế biến

Phân bố và sinh thái:

Cây bòng bong thường mọc hoang:

• Ở những nơi ẩm, râm mát, dưới tán cây rừng, ven bờ rào, bờ bụi, ven rừng.
• Thường leo bám lên các cây to, hàng rào, tường đá.
• Cây ưa ẩm, ít ánh nắng trực tiếp, phát triển tốt ở vùng trung du, miền núi, nơi độ ẩm không khí cao.

Bộ phận thu hái:

• Toàn cây bao gồm thân dây leo, lá và rễ đều có thể dùng làm thuốc.
• Riêng bào tử khô thu được từ lá là phần đặc biệt được gọi là Hải kim sa.

Cách thu hái và sơ chế cây bòng bong tươi:

• Có thể thu hoạch quanh năm.
• Sau khi hái, rửa sạch bụi đất và tạp chất.
• Có thể dùng tươi (giã đắp ngoài) hoặc phơi/sấy khô, bảo quản nơi khô ráo, thoáng mát để dùng dần.

Cách thu hái và bào chế Hải kim sa (bào tử):

Trong Đông y, để thu được dược liệu Hải kim sa chuẩn, cần thực hiện đúng thời điểm và kỹ thuật:

1. Thời điểm thu hái thích hợp là vào tiết lập thu, khi bào tử trên lá đã chín:
   • Thường hái vào buổi sáng sớm trong ngày nắng đẹp, khi sương chưa khô, bào tử bám đều trên lá.
2. Sau khi thu hái:
   • Đem phơi khô cây tại nơi tránh gió, râm mát để bào tử không bị bay mất.
3. Thu bào tử:
   • Dùng tay chà xát, vò nhẹ lá cây khô để các bào tử rụng xuống.
   • Sau đó sàng lọc loại bỏ phần thân, lá, chỉ giữ lại bột bào tử mịn màu vàng nâu.
   • Phần bột bào tử này chính là Hải kim sa, được dùng làm vị thuốc trong nhiều bài thuốc Đông y.

1.4. Bộ phận dùng làm thuốc

• Cả dây mang lá: thường dùng sắc uống hoặc giã tươi đắp ngoài.
• Bào tử khô (Hải kim sa): là phần dược liệu quý, dùng trong nhiều bài thuốc điều trị bệnh đường tiết niệu, sỏi thận, sỏi bàng quang, tiểu buốt, tiểu dắt.

2. Thành phần hóa học của cây bòng bong

Theo các tài liệu dược liệu, cây bòng bong có chứa:

• Flavonoid:
  • Là nhóm hợp chất có tác dụng chống oxy hóa, hỗ trợ bảo vệ tế bào, đặc biệt là tế bào gan và thận.
• Một số acid hữu cơ:
  • Acid hữu cơ tham gia vào quá trình chuyển hóa, có thể góp phần điều hòa môi trường pH tại đường tiết niệu, hỗ trợ quá trình bài tiết và lợi tiểu.

Hiện nay, các nghiên cứu hiện đại về thành phần chi tiết và cơ chế tác dụng của Hải kim sa còn hạn chế, chủ yếu dừng lại ở mức ghi nhận kinh nghiệm và một số kết quả sơ bộ.

3. Tác dụng dược lý của cây bòng bong

3.1. Theo Y học cổ truyền

Trong các tài liệu Đông y, bòng bong (Hải kim sa) được mô tả:

• Vị: ngọt
• Tính: hàn
• Quy kinh: Bàng quang, Tiểu trường

Công năng chính:

• Lợi thấp: giúp đào thải thấp trọc, nước ứ trong cơ thể.
• Thanh nhiệt, giải độc: làm mát cơ thể, hỗ trợ giải độc trong một số bệnh nhiễm thấp nhiệt.
• Thông lâm: “Lâm” là chứng tiểu tiện khó, tiểu buốt, tiểu dắt, tiểu đau; cây bòng bong có tác dụng giúp thông lợi tiểu tiện.
• Tả thấp nhiệt ở tiểu trường, bàng quang: hỗ trợ điều trị các chứng viêm đường tiết niệu, viêm bàng quang, tiểu buốt, tiểu rắt do thấp nhiệt.

Chủ trị:

Nhờ các công năng trên, cây bòng bong/Hải kim sa được dùng trong các chứng bệnh:

• Sỏi thận, sỏi bàng quang, sỏi niệu đạo, sỏi mật.
• Viêm thận, phù thũng, phù nề toàn thân hoặc chi dưới.
• Viêm đường tiết niệu, viêm bàng quang, tiểu buốt, tiểu dắt, bí tiểu, tiểu ra mủ, tiểu ra dưỡng chấp.
• Đi lỵ ra máu, ỉa chảy (phúc tả).
• Mụn nhọt, sang lở, bỏng da, vết thương phần mềm.
• Viêm gan, một số bệnh lý về gan kèm biểu hiện vàng da, mệt mỏi.
• Một số chứng di tinh, mộng tinh (theo kinh nghiệm dân gian).

Như vậy, có thể thấy trục bệnh lý trung tâm mà cây bòng bong tác động chủ yếu liên quan đến:

• Đường tiết niệu – bàng quang – thận (thống lâm, thạch lâm, cao lâm…)
• Thấp nhiệt – phù thũng – uế độc bên trong cơ thể
• Một số bệnh ngoài da và tổn thương phần mềm

3.2. Theo Y học hiện đại

Hiện nay, cây bòng bong và Hải kim sa chủ yếu được sử dụng trong phạm vi nhân dân và y học cổ truyền, các nghiên cứu dược lý, lâm sàng theo chuẩn hiện đại còn hạn chế.

Một số hướng tác dụng tiềm năng có thể lý giải theo cơ chế:

• Hiệu quả lợi tiểu, hỗ trợ đào thải cặn sỏi nhỏ trong đường niệu dựa trên khả năng tăng bài tiết nước tiểu.
• Tác dụng chống viêm, chống oxy hóa dựa vào thành phần flavonoid và acid hữu cơ, có thể tham gia hỗ trợ bảo vệ tế bào gan, thận.

Tuy nhiên, đến thời điểm hiện tại, chưa có đủ bằng chứng nghiên cứu chuẩn hóa, quy mô lớn để khẳng định hiệu quả của cây bòng bong theo tiêu chuẩn dược lý – lâm sàng hiện đại. Vì vậy, việc sử dụng vẫn cần đặt trong bối cảnh bài thuốc Đông y, kinh nghiệm dân gian và phải có sự hướng dẫn của thầy thuốc.

4. Cách dùng và liều dùng cây bòng bong (Hải kim sa)

Trong thực hành y học cổ truyền, Hải kim sa và dây bòng bong thường được sử dụng chủ yếu theo hai dạng:

• Dạng sắc uống (thang thuốc):
  • Liều thường dùng: 12 – 24g Hải kim sa/ngày, có thể phối hợp với các vị thuốc khác tùy theo mục đích điều trị (sỏi thận, viêm gan, phù thũng, tiểu buốt…).
• Dạng dùng ngoài:
  • Lá bòng bong tươi được giã nát, đắp lên vùng da tổn thương như mụn nhọt, bỏng, vết thương phần mềm, mụn rộp, ong đốt…

Dưới đây là một số bài thuốc kinh nghiệm có sử dụng cây bòng bong/Hải kim sa, mang tính tham khảo theo y văn cổ:

4.1. Bài thuốc chữa vết thương phần mềm

Theo kinh nghiệm dân gian do cụ lang Long (Hải Dương) ghi lại và được dẫn trong tạp chí Đông y (1966):

Bước 1 – Rửa vết thương:

• Lá trầu không tươi: 40g
• Phèn phi: 20g

Nấu với khoảng 2 lít nước, để nguội, gạn lấy nước trong rồi cho phèn phi vào, đánh tan hoàn toàn, dùng nước này rửa vết thương.

Bước 2 – Đắp thuốc:

• Lá mỏ quạ tươi, rửa sạch, bỏ cọng, giã nhỏ, đắp trực tiếp lên vết thương.
• Nếu vết thương xuyên thủng, đắp thuốc ở cả hai bên.
• Thay băng và rửa vết thương mỗi ngày một lần, khi đỡ hơn thì 2 ngày thay băng một lần.

Giai đoạn kích thích liền thịt:

• Nếu vết thương tiến triển tốt nhưng lâu đầy thịt, dùng:
  • Lá mỏ quạ tươi và lá thòng bong (bòng bong) lượng bằng nhau, giã nát, đắp vết thương, mỗi ngày thay băng 1 lần.
• Sau 3 – 4 ngày, có thể đổi sang bài:
  • Lá mỏ quạ tươi
  • Lá thòng bong
  • Lá hàn the (hoặc lá có tính sát khuẩn nhẹ)
    Ba vị bằng nhau, giã nát, đắp lên vết thương, 2 – 3 ngày mới thay băng một lần.

4.2. Chữa ăn uống khó tiêu, bụng trướng đầy (tỳ thấp trướng mãn)

• Hải kim sa (bòng bong): 30g
• Bạch truật: 8g
• Cam thảo: 2g

Sắc uống ngày 1 thang, giúp kiện tỳ, thẩm thấp, giảm trướng đầy (theo “Tuyền Châu bản thảo”).

4.3. Chữa phù thũng toàn thân, bụng trướng, khó thở

Áp dụng trong trường hợp thủy thũng nặng, bụng trướng căng như trống:

• Hải kim sa: 15g
• Khiên ngưu tử (hạt bìm bìm): 30g (nửa sống, nửa sao)
• Cam toại: 15g

Tán bột mịn, trộn đều.

• Mỗi lần dùng khoảng 8g bột, sắc với một bát nước, uống trước bữa ăn (theo “Y học phát minh”).

Đây là bài thuốc mạnh, có tác dụng công hạ, lợi thủy, chỉ dùng khi có chỉ định của thầy thuốc, tuyệt đối không tự ý áp dụng.

4.4. Bài thuốc hỗ trợ viêm gan

• Hải kim sa: 15g
• Nhân trần: 30g
• Xa tiền thảo: 20g

Sắc uống ngày 1 thang (theo “Giang Tây thảo dược”).

Bài thuốc hướng đến thanh nhiệt, lợi thấp, lợi mật, lợi niệu, hỗ trợ cải thiện một số triệu chứng ở người viêm gan (mệt mỏi, vàng da, nước tiểu sẫm màu…), nhưng không thay thế điều trị chuyên khoa hiện đại.

4.5. Chữa đi lỵ ra máu

• Dây và lá thòng bong: 60 – 90g

Sắc kỹ lấy nước, chia 2 – 3 lần uống trong ngày (theo “Phúc Kiến dân gian thảo dược”).

4.6. Chữa ỉa chảy (phúc tả)

• Dùng cả cây thòng bong, sắc nước uống (theo “Mân Nam dân gian thảo dược”).

4.7. Chữa di tinh, mộng tinh

• Dây thòng bong đem đốt tồn tính (đốt đến cháy sém, còn than cháy dở), tán mịn.
• Mỗi lần dùng 4 – 6g, hòa với nước sôi uống (theo “Phúc Kiến dân gian thảo dược”).

4.8. Chữa đái ra dưỡng chấp (cao lâm)

• Hải kim sa: 40g
• Hoạt thạch: 40g
• Cam thảo: 10g

Tán bột mịn, trộn đều.

• Ngày uống 3 lần, mỗi lần 8g.
• Dùng nước sắc từ 20g Mạch môn hoặc 10g Cỏ bấc đèn (Đăng tâm thảo) để chiêu thuốc (theo “Thế y đắc hiệu phương”).

Bài thuốc này hướng đến thông lâm, thanh thấp nhiệt, cố nhiếp, dùng trong chứng tiểu ra dịch đục, dưỡng chấp.

4.9. Chữa tiểu tiện lẫn sỏi sạn (thạch lâm)

• Hải kim sa: 30g
• Hoạt thạch: 30g
• Bạch mao căn (rễ cỏ tranh): 30g
• Kim tiền thảo: 60g
• Xa tiền thảo (cỏ mã đề): 12g

Sắc kỹ, chia 3 lần uống trong ngày (theo “Lâm sàng thường dụng Trung dược thủ sách”).

Đây là bài thuốc thanh nhiệt, lợi niệu, thông lâm, giúp bào mòn và tống xuất sỏi nhỏ trong đường tiết niệu (sỏi thận, sỏi bàng quang, sỏi niệu quản) theo quan điểm Đông y.

4.10. Chữa tiểu tiện xuất huyết

Cách 1:

• Hải kim sa tán bột mịn
• Ngày uống 3 lần, mỗi lần 8g, hòa với nước đường (theo “Phổ tế phương”).

Cách 2:

• Hải kim sa (dây): 15 – 20g
• Biển súc: 15 – 20g

Sắc nước uống ngày 1 thang (theo “Tứ Xuyên Trung thảo dược”).

4.11. Trà lợi tiểu cho người tiểu tiện khó khăn

• Hải kim sa: 60 – 90g

Sắc với nước, có thể thêm chút đường, uống thay trà trong ngày (theo “Phúc Kiến dân gian trung thảo dược”).

4.12. Chữa viêm tuyến vú

• Hải kim sa: 25 – 30g

Sắc kỹ với nửa phần nước, nửa phần rượu, chia 3 lần uống trong ngày (theo “Lâm sàng thường dụng Trung dược thủ sách”).

4.13. Phụ nữ ra nhiều bạch đới (khí hư, huyết trắng)

• Dây thòng bong: khoảng 1 lạng (khoảng 30–40g khô tùy quy đổi)

Cắt nhỏ, nấu kỹ với thịt lợn nạc làm món hầm.

• Bỏ bã thuốc, ăn thịt và uống nước canh (theo “Giang Tây dân gian thảo dược nghiệm phương”).

4.14. Chữa bỏng lửa

• Hải kim sa thiêu tồn tính (đốt cháy sém, tán mịn)
• Trộn với dầu vừng, bôi lên vùng da bị bỏng (theo “Lâm sàng thường dụng Trung dược thủ sách”).

4.15. Chữa mụn rộp loang vòng

• Dây và lá thòng bong tươi, giã nát
• Đắp lên vùng da bị tổn thương, ngày 2 lần (theo “Lâm sàng thường dụng Trung dược thủ sách”).

4.16. Chữa ong vàng đốt

• Lá thòng bong tươi, giã nát
• Đắp trực tiếp lên chỗ bị đốt (theo “Quảng Tây Trung thảo dược”).

5. Lưu ý an toàn khi sử dụng cây bòng bong (Hải kim sa)

Mặc dù cây bòng bong là dược liệu quen thuộc trong dân gian, người dùng vẫn cần tuân thủ một số nguyên tắc an toàn:

1. Vệ sinh dược liệu tươi:
   • Khi dùng lá hoặc dây tươi để đắp hoặc nấu ăn, cần ngâm rửa kỹ bằng nước sạch hoặc nước muối loãng để loại bỏ bụi đất, tạp chất, dư lượng hóa chất nếu có.
2. Vệ sinh vết thương trước khi đắp thuốc:
   • Trong các bài thuốc đắp ngoài, cần rửa sạch vết thương bằng nước sạch hoặc dung dịch sát khuẩn phù hợp trước khi đắp lá bòng bong, tránh nguy cơ nhiễm trùng.
3. Chọn dược liệu khô chất lượng:
   • Nên sử dụng dược liệu khô được phơi/sấy hoàn toàn, có màu vàng nâu đều, không bị nấm mốc, sâu mọt, không còn nhiều đất cát.
   • Mua tại các nhà thuốc Đông y uy tín để hạn chế nguy cơ dược liệu giả, pha tạp.
4. Không tự ý dùng kéo dài hoặc thay thế điều trị Tây y:
   • Công dụng dược lý của cây bòng bong và Hải kim sa chủ yếu dựa trên y văn cổ và kinh nghiệm dân gian, chưa có nhiều nghiên cứu lâm sàng hiện đại chuẩn hóa.
   • Người bệnh không nên tự ý bỏ thuốc điều trị Tây y (như thuốc sỏi tiết niệu, thuốc kháng sinh, thuốc huyết áp, thuốc gan…) để chuyển sang chỉ dùng dược liệu.
5. Tham khảo ý kiến thầy thuốc/bác sĩ:
   • Trước khi áp dụng các bài thuốc uống từ Hải kim sa, đặc biệt ở người có bệnh nền (tim mạch, gan, thận, đái tháo đường), phụ nữ có thai, phụ nữ cho con bú, người cao tuổi, trẻ nhỏ, cần được bác sĩ hoặc thầy thuốc y học cổ truyền thăm khám và tư vấn.

Cây bòng bong (Hải kim sa) là một dược liệu quý trong y học cổ truyền, với ưu thế nổi bật trong hỗ trợ điều trị các bệnh lý đường tiết niệu và thận như: sỏi thận, sỏi bàng quang, tiểu buốt, tiểu dắt, các chứng lâm trọc, phù thũng, viêm gan và một số bệnh ngoài da, vết thương phần mềm.

Tuy nhiên, những ứng dụng này chủ yếu dựa trên kinh nghiệm lâm sàng của Đông y và dân gian, trong khi các nghiên cứu dược lý, lâm sàng hiện đại vẫn còn hạn chế. Vì thế, cây bòng bong nên được xem là một lựa chọn hỗ trợ, dùng trong bài thuốc có sự hướng dẫn của thầy thuốc, chứ không phải phương pháp điều trị duy nhất hay thay thế hoàn toàn cho y học hiện đại.

Nếu bạn đang gặp các vấn đề như sỏi thận, sỏi bàng quang, rối loạn tiểu tiện, viêm đường tiết niệu, hãy đến cơ sở y tế, phòng khám chuyên khoa hoặc bác sĩ y học cổ truyền để được tư vấn và lựa chọn phác đồ điều trị phù hợp, an toàn và hiệu quả.

Một số câu hỏi liên quan cây bòng bong