Bạch cương tàm: Vị thuốc “lạ” từ những con tằm vôi trong Đông y

Trong kho tàng dược liệu Đông y, có rất nhiều vị thuốc xuất phát từ những thứ tưởng chừng như bỏ đi, nhưng lại chứa đựng giá trị chữa bệnh bất ngờ. Bạch cương tàm (Bạch cương tằm) là một ví dụ điển hình. Đây không phải là con tằm khỏe mạnh mà là những con tằm ăn lá dâu, bị nhiễm nấm rồi chết cứng – dân gian gọi là tằm vôi. Thay vì vứt bỏ, người ta thu gom, sơ chế và biến chúng thành một vị thuốc quý.

Bài viết sau sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về đặc điểm, thành phần, công dụng, bài thuốc và lưu ý khi sử dụng Bạch cương tàm, dưới góc nhìn phù hợp với tiêu chuẩn nội dung sức khỏe – y học.

1. Bạch cương tàm là gì?

Bạch cương tàm là thân xác khô của những con tằm đã chết do bị nhiễm một loại nấm (thường là nấm Beauveria bassiana – trong tài liệu cổ ghi là Batrytis bassiana Bals), khiến cơ thể chúng cứng lại, màu trắng nhạt như phủ vôi, nên được gọi là tằm vôi.

Sau khi tằm chết, người ta nhặt từng con tằm vôi, làm sạch và đem phơi hoặc sấy khô, dùng làm dược liệu.

Trong Đông y, Bạch cương tàm được xếp vào nhóm dược liệu có tác dụng tức phong, chỉ kinh, hóa đờm, giải độc, thường dùng trong các chứng co giật, ho, viêm họng, di tinh, băng lậu…

2. Cách nhận biết và phân biệt Bạch cương tàm thật – giả

Không phải con tằm chết nào cũng là dược liệu Bạch cương tàm. Theo kinh nghiệm y học cổ truyền, khi lựa chọn cần chú ý:

• Tằm dùng làm thuốc phải là tằm chết do nấm, thân trắng, khô, cứng đờ, nằm thẳng, không bị cong queo.
• Khi bẻ nhẹ thân tằm sẽ cảm giác giòn, chắc.

Ngoài ra, trong thực tế có trường hợp làm giả Bạch cương tàm:

• Dùng tằm bủng, tằm xấu, tằm chết vì nguyên nhân khác rồi luộc lên, phơi khô, trộn với bột nếp hoặc tẩm vôi cho trắng.
• Loại giả này không có đủ đặc tính dược tính, hiệu quả điều trị kém, thậm chí không có công hiệu.

Do đó, khi sử dụng, người bệnh nên chọn nguồn dược liệu có uy tín, đồng thời tham khảo ý kiến bác sĩ y học cổ truyền để được hướng dẫn.

3. Thành phần hóa học của Bạch cương tàm

Phân tích thành phần cho thấy trong Bạch cương tàm có chứa:

• Protid (chất đạm): khoảng 67%
• Chất béo: khoảng 4,5%
• Độ tro: khoảng 6,34%

Nhờ lượng protein khá cao, kết hợp với các thành phần khác, Bạch cương tàm được đánh giá là có tiềm năng tác động đến hệ thần kinh, cơ, hệ miễn dịch trong quan niệm y học cổ truyền.

Tuy nhiên, các nghiên cứu hiện đại về cơ chế chi tiết của Bạch cương tàm còn hạn chế, do đó việc sử dụng vẫn chủ yếu dựa trên kinh nghiệm dân gian và y thư cổ.

4. Thu hái, chế biến và bảo quản Bạch cương tàm

4.1. Thu hái

• Tằm vôi có thể xuất hiện quanh năm, nhưng tập trung nhiều vào mùa xuân và mùa thu, khi điều kiện thời tiết thuận lợi cho nấm gây bệnh phát triển.
• Khi phát hiện nong tằm có tằm vôi, người nuôi tằm sẽ nhặt riêng những con tằm chết trắng, cứng, đem đi chế biến làm thuốc.

4.2. Chế biến (bào chế)

Có hai cách bào chế thường được nhắc đến:

Theo Trung y (Lôi Công):

• Ngâm tằm vôi vào nước vo gạo một ngày một đêm, để nhớt và dầu nổi lên.
• Sau đó vớt ra, sấy khô bằng lửa nhỏ, chùi sạch lông vàng và phần miệng đen.
• Cuối cùng, tán thành bột để dùng.

Theo kinh nghiệm Việt Nam:

• Ngâm tằm trong nước vo gạo qua đêm, quấy nhẹ cho tơ và chất nhớt ra hết.
• Vớt ra, phơi khô hoặc sấy khô.
• Dùng trong thuốc sắc, hoàn, tán bột tùy bài thuốc.

Việc ngâm nước vo gạo không chỉ giúp làm sạch mà còn giảm bớt mùi tanh, nhớt, giúp dược liệu dễ bảo quản và sử dụng.

4.3. Bảo quản

• Thường dùng vôi để bảo quản, tránh ẩm mốc.
• Nên để dược liệu ở nơi khô ráo, sạch sẽ, thoáng mát, tránh bụi bẩn và côn trùng.

5. Công dụng của Bạch cương tàm trong Đông y

Theo ghi chép và kinh nghiệm ứng dụng, Bạch cương tàm thường được dùng trong các trường hợp sau:

• Co giật, động kinh, kinh giản, nhức đầu, hoa mắt, chóng mặt, các triệu chứng liên quan đến phong nội động.
• Trẻ em hay giật mình, khóc đêm, ngủ không yên.
• Viêm họng, viêm thanh quản, ho lâu ngày, viêm phế quản mạn tính.
• Lao hạch, một số chứng nổi hạch, viêm hạch theo kinh nghiệm dân gian.
• Di tinh, liệt dương ở nam giới (theo quan niệm khí huyết hư, thận khí suy).
• Băng huyết, khí hư, đau bụng sau sinh ở phụ nữ (dùng phối hợp trong bài thuốc).
• Dùng ngoài để chữa lở ngứa, nổi ban khi phối hợp với những vị như Phòng phong, Thuyền thoái, Tang diệp, Cúc hoa.
• Hỗ trợ trong điều trị tai biến mạch máu não trong một số phác đồ Đông y (vai trò hỗ trợ, không thay thế điều trị Tây y).

Cần nhấn mạnh rằng: những công dụng này chủ yếu dựa vào y học cổ truyền, chưa phải là chỉ định chính thống trong y học hiện đại. Người bệnh cần đi khám để được đánh giá toàn diện.

6. Liều dùng Bạch cương tàm

• Liều dùng thường được ghi nhận: 6 – 12 g mỗi ngày, tùy từng bài thuốc và thể trạng người bệnh.
• Có thể dùng dạng thuốc sắc, tán bột pha uống, hoặc chế thành hoàn tán.

Việc điều chỉnh liều phải do bác sĩ y học cổ truyền hoặc lương y có kinh nghiệm quyết định, không nên tự ý tăng giảm.

7. Những trường hợp cần thận trọng, chống chỉ định

• Người “huyết hư” (theo Đông y: khí huyết suy, sắc mặt nhợt, mệt mỏi, hay choáng váng) được khuyến cáo không nên dùng Bạch cương tàm, vì có thể làm tình trạng nặng hơn.
• Phụ nữ mang thai, người suy kiệt, người có bệnh nền nặng cần tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi dùng.
• Không nên tự ý phối hợp Bạch cương tàm với các vị thuốc khác nếu không có kiến thức chuyên môn.

8. Một số bài thuốc có sử dụng Bạch cương tàm (mang tính tham khảo)

⚠️ Những bài thuốc dưới đây chỉ mang tính chất tham khảo theo y thư cổ. Người bệnh không tự ý áp dụng, cần được bác sĩ Đông y thăm khám và gia giảm cho phù hợp.

8.1. Bài thuốc chữa trẻ em bị co giật

• Thành phần:
  • Bạch cương tàm
  • Toàn yết
    (2 vị lấy lượng bằng nhau)
  • Thiên hùng
  • Phụ tử
    (2 vị sau dùng bằng nửa lượng so với Bạch cương tàm và Toàn yết)
• Cách dùng:
  • Các vị sao chế đúng cách, tán thành bột.
  • Uống với nước sắc gừng sống.

Bài thuốc này dùng trong trường hợp kinh giản, co giật, nhưng chỉ được sử dụng khi có chỉ định và theo dõi chặt chẽ.

8.2. Bài thuốc chữa ho dữ dội sau khi uống rượu

• Thành phần:
  • Bạch cương tàm, sao khô, tán bột.
• Cách dùng:
  • Mỗi lần uống khoảng 4 g bột, dùng nước trà làm thang uống.

Bài thuốc dùng cho người ho sau khi uống rượu, nhưng cần loại trừ các nguyên nhân nặng như viêm phổi, trào ngược, suy tim… trước khi nghĩ đến sử dụng dược liệu.

8.3. Bài thuốc chữa nhức đầu đột ngột

• Thành phần:
  • Bạch cương tàm tán bột.
• Cách dùng:
  • Mỗi lần uống khoảng 8 g bột, pha với nước sôi, uống khi còn nóng.

Nhức đầu có rất nhiều nguyên nhân (tăng huyết áp, đột quỵ, viêm xoang, căng thẳng…) nên việc dùng bài thuốc chỉ nên thực hiện khi đã được thăm khám đầy đủ.

8.4. Bài thuốc chữa đau răng do “gió”, sâu răng

• Thành phần:
  • Bạch cương tàm
  • Tàm thuế chỉ (phần phân tằm)
    (2 vị sao với nhau, lượng bằng nhau)
• Cách dùng:
  • Đem đốt, tán thành bột.
  • Dùng bột sát vào chỗ răng đau, sau đó súc miệng sạch.

Đây là bài thuốc dân gian, ngày nay người bệnh đau răng nên đến nha sĩ để điều trị nguyên nhân (sâu răng, viêm tủy, viêm quanh chân răng…).

8.5. Bài thuốc chữa da mặt nhám đen, sần sùi lâu ngày

• Thành phần:
  • Bạch cương tàm tán bột.
• Cách dùng:
  • Hòa bột với nước, bôi lên vùng da cần điều trị.

Tuy nhiên, việc bôi dược liệu lên mặt cần rất thận trọng vì dễ gây kích ứng. Người có da nhạy cảm, đang bị viêm da, mụn mủ… không nên tự thử.

8.6. Bài thuốc chữa lở miệng ở trẻ, mảng trắng bợt

• Thành phần:
  • Bạch cương tàm sao vàng, bỏ lông, tán bột.
• Cách dùng:
  • Hòa bột với mật ong rồi bôi lên chỗ loét.

Ngày nay, các bệnh lý lở miệng ở trẻ có thể liên quan đến nhiễm khuẩn, nấm, tay chân miệng…, vì vậy cần đưa trẻ đi khám trước khi áp dụng các bài thuốc dân gian.

8.7. Bài thuốc chữa vết thương, đứt tay chân

• Thành phần:
  • Bạch cương tàm sao vàng, tán bột.
• Cách dùng:
  • Rắc hoặc đắp bột lên vết thương.

Mặc dù có thể giúp cầm máu, sát trùng nhẹ theo kinh nghiệm cổ, nhưng với các vết thương ngày nay, việc vệ sinh bằng dung dịch sát khuẩn và xử trí y khoa vẫn được ưu tiên hơn.

8.8. Bài thuốc thông sữa cho phụ nữ đang cho con bú

• Thành phần:
  • Bạch cương tàm tán bột.
• Cách dùng:
  • Uống khoảng 12 g bột với rượu làm thang (theo sách cổ).
  • Sau đó lấy dầu mè, nước trà, đổ vào đầu vú, dùng lược hoặc tay vuốt nhẹ theo chiều xuôi nhiều lần.

Lưu ý: Phụ nữ đang cho con bú không nên tự ý dùng rượu và các vị thuốc mạnh. Nếu bị tắc tia sữa, nên tới cơ sở y tế để được hướng dẫn các biện pháp phù hợp, an toàn hơn.

9. Lưu ý quan trọng khi sử dụng Bạch cương tàm

• Bạch cương tàm là vị thuốc có tác dụng trên thần kinh và nhiều cơ quan, không nên xem nhẹ.
• Không tự ý dùng để trị co giật, tai biến mạch máu não, ho kéo dài, di tinh hay băng huyết, vì đây đều là những bệnh lý phức tạp, có thể nguy hiểm đến tính mạng.
• Khi có ý định sử dụng các bài thuốc có Bạch cương tàm, người bệnh cần:
  • Đi khám bác sĩ y học cổ truyền hoặc bác sĩ đa khoa.
  • Thông báo rõ tình trạng bệnh nền, thuốc đang dùng.
  • Tuân thủ đúng liều, đúng thời gian, không tự ý kéo dài hay tăng liều.

Bạch cương tàm là một vị thuốc độc đáo của Đông y, được hình thành từ những con tằm vôi – thứ tưởng chừng bỏ đi trong nghề nuôi tằm, nhưng lại mang nhiều ứng dụng y học cổ truyền: chữa co giật, ho, viêm họng, di tinh, băng huyết, lở ngứa, hỗ trợ tai biến…

Tuy nhiên, cần nhớ rằng:

• Phần lớn công dụng của Bạch cương tàm dựa trên kinh nghiệm Đông y, nghiên cứu hiện đại còn hạn chế.
• Đây không phải là thuốc tự dùng, càng không phải là “thần dược” thay thế các phương pháp điều trị Tây y.
• Trước khi dùng bất kỳ bài thuốc nào có chứa Bạch cương tàm, bạn nên tham khảo ý kiến bác sĩ hoặc thầy thuốc Đông y có chuyên môn, để sử dụng an toàn và hiệu quả, tránh những phản ứng bất lợi không đáng có.

Một số câu hỏi về bạch cương tàm