Bách bộ (Stemona tuberosa Lour.) là vị thuốc đã được sử dụng từ lâu đời trong y học cổ truyền Việt Nam và các nước châu Á để trị ho, sát trùng và trị giun. Nhờ chứa nhiều alkaloids đặc trưng, dược liệu này ngày càng được nghiên cứu sâu hơn về tác dụng trên đường hô hấp và khả năng kháng khuẩn. Tuy nhiên, không phải ai cũng hiểu rõ cách dùng, liều dùng hay những lưu ý an toàn khi sử dụng Bách bộ. Bài viết dưới đây tổng hợp thông tin từ y học cổ truyền, y học hiện đại và tài liệu dược học để cung cấp cái nhìn toàn diện nhất về loài cây này.

1. Mô tả dược liệu Bách bộ

1.1. Tên gọi

• Tên thường dùng: Bách bộ, Sâm cao, Dây đẹt ác, Dây ba mươi.
• Tên khoa học: Stemona tuberosa Lour.
• Họ thực vật: Bách bộ (Stemonaceae).

Tên gọi “Bách bộ” xuất phát từ đặc điểm rễ củ mọc thành chùm, có thể lên tới 10–30 củ, thậm chí hơn 100 củ trong cùng một khóm.

1.2. Đặc điểm tự nhiên

Bách bộ là cây thân leo, mềm, chiều dài từ 6 – 8 m, thân nhỏ và nhẵn. Lá mọc so le hoặc đối, hình tim, có cuống dài. Hoa lớn, màu đỏ hoặc vàng đỏ, thường mọc 1–2 chiếc ở nách lá.
Quả dạng nang dài khoảng 3,5 cm, chứa nhiều hạt.

Hệ rễ củ là đặc điểm quan trọng nhất của dược liệu: củ thường dài 15–20 cm, đường kính 1,5–2 cm, màu vàng trắng, vị ngọt nhưng hậu đắng, là bộ phận chính dùng làm thuốc.

1.3. Phân bố – Thu hái – Chế biến

Bách bộ mọc hoang nhiều ở rừng núi Việt Nam, đặc biệt tại Hòa Bình, Hà Giang, Bắc Kạn, Thái Nguyên, Kon Tum…

Thu hoạch:

• Thời điểm tốt nhất: đầu đông hoặc đầu xuân khi cây chưa mọc chồi.
• Loại bỏ thân dây, đào toàn bộ rễ củ, rửa sạch, thái lát và phơi hoặc sấy khô.

Bộ phận dùng: Rễ củ khô.

1.4. Thành phần hoá học

Rễ Bách bộ chứa hàm lượng lớn alkaloids đặc trưng, trong đó quan trọng nhất gồm:

• Stemonin
• Tuberstemonin
• Stemonidin
• Neotuberostemonine
• Croomine

Ngoài ra còn có glucid, lipid, protid và acid hữu cơ. Các alkaloids chính là yếu tố tạo nên tác dụng dược lý của cây.

2. Tác dụng dược lý của Bách bộ

2.1. Theo Y học cổ truyền

• Tính vị: Ngọt, đắng, tính ấm.
• Quy kinh: Phế.
• Công năng: Ôn phế – chỉ khái – sát trùng – trị ho.

Dân gian dùng Bách bộ để chữa ho dai dẳng, ho lâu ngày, ho đờm, ho lao và trị giun.

2.2. Theo Y học hiện đại

2.2.1. Tác dụng trị ho

Các nghiên cứu cho thấy alkaloids của Bách bộ có khả năng:

• Giãn cơ trơn phế quản
• Giảm chất trung gian gây viêm
• Ức chế phản xạ ho ngoại biên
• Ức chế trung tâm hô hấp (cần thận trọng liều)

Một số mô hình nghiên cứu tiêu biểu:

• Chuột COPD: giảm ho, giảm khó thở và giảm viêm.
• Chuột viêm phổi do khói thuốc: cải thiện tổn thương phổi.
• Lợn: tác dụng ức chế phản xạ ho rõ rệt thông qua neotuberostemonine, tuberostemonine, stemoninine.

2.2.2. Tác dụng kháng sinh – kháng khuẩn

Dịch chiết Bách bộ ức chế nhiều vi khuẩn gây bệnh:

• Streptococcus pneumoniae (phế cầu)
• Neisseria meningitidis (não mô cầu)
• Staphylococcus aureus (tụ cầu vàng)

2.2.3. Tác dụng trị giun

Theo tài liệu của Đỗ Tất Lợi, Bách bộ dạng cao nước từng được dùng trong kháng chiến để tẩy giun. Tuy nhiên hiện nay không còn phổ biến do có nhiều thuốc tẩy giun an toàn hơn.

2.2.4. Tác dụng diệt côn trùng

• Phun dung dịch Bách bộ pha loãng để diệt ruồi, muỗi, bọ gậy.
• Đốt hơ lấy khói giúp xua côn trùng như rận, bọ chó.

3. Công dụng – Liều dùng – Kiêng kỵ

3.1. Công dụng của bách bộ

• Chữa ho lâu ngày, ho đờm, ho lao
• Sát trùng
• Diệt giun
• Diệt côn trùng (dùng ngoài)

3.2. Liều dùng

• Liều uống: 4 – 20 g/ngày, tùy mục đích.
• Dùng sống để trị giun – ghẻ.
• Dùng chín (sắc, nấu cao) để trị ho.

3.3. Kiêng kỵ

• Người tỳ vị hư nhược, tiêu chảy kéo dài.
• Không dùng cho phụ nữ mang thai khi chưa có chỉ định.
• Không tự ý tăng liều vì Bách bộ tác động lên trung tâm hô hấp.

4. Một số bài thuốc kinh nghiệm với Bách bộ

1. Chữa ho lâu ngày

• Bách bộ tươi giã vắt lấy nước, trộn mật ong, cô đặc thành cao: uống 3 lần/ngày, mỗi lần 1 muỗng.

2. Ho đờm, ho khan kéo dài

• Bách bộ + gừng sống giã nhỏ, nấu lấy nước uống.

3. Chữa ho lao

Theo kinh nghiệm cổ truyền:

• Thiên môn + mạch môn + bách bộ (mỗi loại 100 g), thêm tang bạch bì và gừng. Luyện mật ong thành viên để ngậm.

Lưu ý an toàn

Mặc dù là thảo dược tự nhiên, Bách bộ vẫn là dược liệu có hoạt tính mạnh, có thể gây tác dụng phụ nếu dùng sai cách. Không tự ý dùng kéo dài hoặc thay thế thuốc điều trị. Người bệnh nên tham khảo bác sĩ hoặc chuyên gia y học cổ truyền để được hướng dẫn phù hợp.

Một số câu hỏi về củ bách bộ