Ba gạc: Vị thuốc Nam quý giúp hạ huyết áp, an thần và giải độc

Ba gạc (Rauvolfia verticillata) là vị thuốc Nam được sử dụng lâu đời trong y học cổ truyền, nổi bật với công dụng thanh nhiệt, giáng hoả, hoạt huyết, giải độc. Nhiều nghiên cứu hiện đại đã ghi nhận nước sắc Ba gạc và các alcaloid của nó có tác dụng hạ huyết áp từ trung ương, làm chậm nhịp tim, an thần và gây ngủ. Nhờ những hiệu quả dược lý quan trọng này, Ba gạc được xem như một dược liệu tiềm năng trong điều trị tăng huyết áp và rối loạn thần kinh.

1. Giới thiệu chung về cây Ba gạc

Ba gạc có tên khoa học Rauvolfia verticillata (Lour.) Baill., thuộc họ Trúc đào (Apocynaceae). Cây còn được dân gian gọi bằng nhiều tên địa phương như La phu mộc, San to, Ka day, Lạc toọc, Tích tiên.

Bộ phận dùng làm thuốc chủ yếu là rễ và vỏ rễ, được thu hái, phơi hoặc sấy khô. Tên gọi “san to” xuất phát từ đặc điểm cây phân ba cành; “lạc toọc” nghĩa là một rễ – mô tả rễ chính to và thẳng của cây.

2. Đặc điểm thực vật – mô tả dược liệu

Ba gạc là cây nhỏ cao 1–1,5 m, thân nhẵn, có các nốt sần nhỏ. Lá mọc vòng 3–5 lá, hình mác, dài 6–11 cm. Hoa mọc thành xim, màu trắng, phình ở họng, nở nhiều từ tháng 4–7. Quả hình trứng, khi chín màu đỏ tươi đến tím đen. Toàn cây có nhựa mủ – đặc trưng của họ Trúc đào.

3. Phân bố, thu hái và chế biến

Cây mọc hoang dại nhiều tại vùng rừng núi phía Bắc Việt Nam như Cao Bằng, Lạng Sơn, Lào Cai, Hà Nam… và chưa được trồng đại trà. Cây thích hợp khí hậu ẩm, ánh sáng yếu, có thể trồng bằng hạt hoặc giâm cành.

Thu hoạch rễ vào mùa thu – đông. Khi chế biến cần giữ nguyên vỏ rễ vì chứa hàm lượng hoạt chất cao nhất.

4. Thành phần hóa học

Ba gạc rất giàu alkaloid, tập trung nhiều ở rễ (0,9–2,12%) và lá (0,72–1,69%). Thành phần quan trọng nhất:

• Reserpine (C₃₃H₄₀N₂O₉) – đại diện cho hoạt tính dược lý mạnh nhất
• Ajmalin
• Ajmalixin
• Serpentin
• Rauwolfia A

Reserpine có tác dụng hạ huyết áp, an thần, hiệu lực xuất hiện chậm nhưng kéo dài, và được xem như cơ chế “cắt giao cảm bằng hoá chất” do làm giảm dự trữ noradrenalin tại dây thần kinh giao cảm.

5. Tác dụng dược lý

5.1. Đối với tim mạch

Nghiên cứu trên động vật (thỏ, chó, ếch) cho thấy:

• Nước sắc Ba gạc giảm huyết áp rõ rệt với liều 0,5 g/kg.
• Làm chậm nhịp tim trên tim ếch cô lập.
• Reserpine làm hạ áp cả trên súc vật gây mê và không gây mê.
• Cơ chế: giảm noradrenalin dự trữ, giãn mạch dưới da.

5.2. Đối với thần kinh trung ương

Ba gạc có tác dụng:

• An thần mạnh
• Gây ngủ
• Giảm kích thích thần kinh, tương tự nhóm phenothiazin

5.3. Đối với các cơ quan khác

• Trên ruột thỏ: liều nhẹ giúp tăng nhu động ruột.
• Nghiên cứu (Miao, 2015) chứng minh polysaccharides của Ba gạc giảm viêm đại tràng DSS thông qua giảm hoạt động MPO, NF-κB p65, TNF-α, IL-17.

Ở một số quốc gia châu Á:

• Trung Quốc: Dùng điều trị tăng huyết áp.
• Đài Loan: Nước sắc rễ dùng làm chất diệt côn trùng.
• Lá tươi giã nát giúp giảm sưng đau, chống rắn cắn, chữa vết thương.

6. Công dụng và liều dùng

Theo Y học cổ truyền, Ba gạc có tác dụng:
Thanh nhiệt – giáng hoả – giải độc – hoạt huyết, quy kinh Can – Tâm – Thận.

Các dạng sử dụng:

Cao lỏng Ba gạc

• 1 g cao tương ứng 1 g vỏ rễ
• Liều: 30 giọt/ngày, có thể tăng đến 45–60 giọt
• Dùng 10–15 ngày, nghỉ 1 tuần rồi tiếp tục

Dạng viên nén alcaloid

• Reserpine: 0,0001–0,0005 g
• Ajmalin: dùng trị loạn nhịp tim dạng viên hoặc tiêm
• Alcaloid toàn phần: 2 mg/ngày trị tăng huyết áp

7. Trường hợp không nên dùng

Chống chỉ định với:

• Loét dạ dày – tá tràng
• Nhồi máu cơ tim
• Hen phế quản đang cấp
• Người huyết áp quá thấp
• Người suy nhược nặng

8. Tương tác thuốc

Các chế phẩm từ Ba gạc có thể tương tác với:

• Rượu → tăng buồn ngủ
• Digoxin → giảm hiệu quả điều trị
• Levodopa → giảm tác dụng
• Thuốc chống trầm cảm MAOI → tăng nguy cơ tác dụng phụ
• Thuốc an thần → buồn ngủ quá mức
• Propranolol → hạ áp quá mức
• Thuốc kích thích → nguy cơ tăng nhịp tim, tăng huyết áp

Ba gạc là dược liệu quý với giá trị dược lý đã được ghi nhận qua nhiều nghiên cứu: hạ huyết áp, an thần, làm chậm nhịp tim, chống viêm. Tuy nhiên, việc sử dụng cần tuân thủ liều lượng và tránh trường hợp chống chỉ định. Đây là cây thuốc đầy tiềm năng trong hỗ trợ điều trị bệnh tim mạch và rối loạn thần kinh theo hướng y học cổ truyền kết hợp hiện đại.

Một số câu hỏi về cây thuốc ba gạc