An tức hương là một trong những dược liệu lâu đời trong Đông y, được sử dụng phổ biến để trừ tà khí, hạ khí, an thần, giảm đau và hoạt huyết. Nhựa cây bồ đề – nguyên liệu tạo nên vị thuốc này – còn được dân gian xem là chất giúp hóa giải âm khí, thường đốt trong những không gian u tịch để làm sạch sinh khí.

Trong y học cổ truyền, an tức hương nổi bật nhờ đặc tính ấm, mùi thơm dễ nhận biết và khả năng tác động mạnh lên tâm – tỳ – phế, hỗ trợ xử lý các chứng trúng phong, hắc loạn, đau ngực bụng, hoắc loạn hoặc trẻ em bị kinh phong. Bài viết sau mang đến cái nhìn toàn diện về dược liệu này, bao gồm đặc điểm thực vật, thành phần hóa học, tác dụng, bài thuốc cổ truyền và những lưu ý quan trọng khi dùng.

1. An tức hương là gì? Nguồn gốc và các tên gọi khác

An tức hương là nhựa của cây bồ đề (Styrax tonkinensis), thu hoạch bằng cách rạch thân hoặc cành để mủ chảy ra và đông lại. Trong dân gian và các tài liệu cổ, dược liệu này có nhiều tên khác như:

• Cánh kiến trắng
• Bồ đề
• Thoán hương
• Tịch tà
• Thiên kim mộc chi

Tên khoa học: Styrax tonkinensis

Tên dược: Benzoinum Styrax

Họ: Bồ đề – Styracaceae

2. Đặc điểm thực vật của cây bồ đề

Cây bồ đề tại Việt Nam là loại thân gỗ nhỏ, cao khoảng 15 – 20m. Một số đặc điểm nhận diện:

• Lá hình trứng, đầu nhọn, gốc tù, chiều dài từ 6 – 14cm.
• Mặt dưới lá có lông tơ, mặt trên bóng và nhẵn.
• Hoa mọc thành chùm, nhiều bông màu trắng, nhị vàng, hương thơm dễ chịu.
• Quả hình cầu, đường kính khoảng 1cm, chứa mầm nhựa quý dùng làm dược liệu.

3. Bộ phận dùng – Cách thu hái và sơ chế

Bộ phận sử dụng chủ yếu là nhựa cây bồ đề.

Cách thu hái

• Thu hoạch vào tháng 6 – 7 hàng năm.
• Cây từ 5 – 10 năm tuổi cho nhựa có chất lượng tốt nhất.
• Nhựa chảy ra sau khi rạch thân sẽ được thu gom, để đông tự nhiên.

Sơ chế truyền thống

Nhựa được:

1. Ngâm với rượu.
2. Nấu sôi 2 – 3 lần đến khi nhựa chìm xuống.
3. Vớt ra, thả vào nước lạnh cho cứng lại.
4. Phơi khô rồi cất dùng dần.

Bảo quản: nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ánh nắng trực tiếp.

4. Phân bố

Cây bồ đề được di thực và trồng nhiều tại Việt Nam, chủ yếu ở:

• Lai Châu
• Sơn La
• Tuyên Quang
• Nghệ An
• Hà Tĩnh

Các khu vực có khí hậu mát và đất rừng là điều kiện lý tưởng để loài cây này phát triển.

5. Thành phần hóa học của an tức hương

An tức hương chứa nhiều chất thơm, chất nhựa và hợp chất có giá trị dược tính.

An tức hương của Việt Nam:

• 70 – 80% chất keo
• Cinnamyl benzoate
• Acid siaresinolic
• Vanillin
• Lubanyl benzoate
• Coniferil benzoate

An tức hương Trung Quốc:

• 10 – 20% chất keo
• Acid sumaresinolic
• Vanillin
• Lubanyl cinnamate
• Coniferyk cinnamate
• Styrene
• 10 – 30% tinh dầu quế

6. Tính vị – Quy kinh – Tác dụng của an tức hương

Tính vị

• Vị cay, đắng, hơi ngọt.
• Tính ấm, quy năng trừ hàn lạnh, ôn bổ.

Quy kinh

• Tâm
• Tỳ
• Phế

Tác dụng trong Đông y

An tức hương có những công dụng chính:

• Hành khí – hoạt huyết
• Khai khiếu – an thần
• Chỉ thống (giảm đau)
• Làm ấm thận, long đờm
• Trừ tà khí – tán hàn

Chủ trị các chứng:

• Trúng phong, hắc loạn
• Huyết vận sau sinh, khí uất
• Ngực bụng đau tức
• Đau nhức xương khớp do phong
• Kinh phong trẻ nhỏ
• Đau tim kinh niên, tim đập nhanh
• Di tinh, ù tai

Dân gian còn đốt an tức hương để trừ tà khí, xua uế khí ở những nơi âm u.

7. Cách dùng – Liều lượng

• Liều uống: 2 – 4g/ngày
• Dùng dạng: bột, hoàn tán hoặc thuốc xông
• Có thể dùng ngoài da khi pha cồn hoặc chế thành cao thơm

8. Các bài thuốc dân gian từ an tức hương

Lưu ý: Các bài thuốc cổ truyền dưới đây chỉ mang tính tham khảo. Không tự ý dùng khi chưa có chỉ định từ bác sĩ Đông y.

1. Trúng phong, hôn mê, nghẽn đờm

• Vàng lá, sừng tê giác, xạ hương, ngưu hoàng, chu sa, hổ phách… và an tức hương 45g
  → Tán bột, mỗi lần dùng 0.8g uống 1–2 lần/ngày.

2. Trị kinh phong ở trẻ nhỏ

• Đốt một lượng an tức hương bằng hạt đậu → xông nhẹ cho trẻ.

3. Trị hoắc loạn thể hàn thấp

• Phụ tử 8g, nhân sâm 8g, an tức hương 4g
  → Sắc uống 1 thang/ngày.

4. Trị nứt nẻ đầu vú

• An tức hương 20g + cồn 80 độ 100ml
  → Ngâm 10 ngày rồi thoa.

5. Sản phụ huyết vận, cấm khẩu

• Ngũ linh chi 20g + an tức hương 4g
  → Tán bột, uống với nước gừng.

6. Trẻ nhỏ đau bụng do lạnh

• Đại hồi, đinh hương, trầm hương… + an tức hương
  → Làm hoàn mật, uống 4g/lần.

7. Đau nhức xương khớp phong thấp

• Trộn an tức hương 80g với thịt heo nạc
  → Đốt xông (theo phương pháp dân gian).

8. Trúng ác khí – trúng phong

• Sinh khương, thạch xương bồ… + an tức hương
  → Uống bột kèm nước sắc.

9. Tim đập nhanh – đau tim kinh niên

• Tán bột an tức hương
  → Dùng 2g/lần.

10. Khai khiếu – giải uất – hóa trọc

• Nhũ hương, băng phiến, dầu tô hợp hương, tê giác, trầm hương, an tức hương…
  → Hoàn 4g, uống ½–1 viên.

11. Co giật – hôn mê do sốt cao

• Ngưu hoàng, nhân sâm, an tức hương…
  → Tán bột, uống 2–4g/lần.

9. Kiêng kỵ – Lưu ý quan trọng

Không dùng an tức hương cho:

• Người âm hư hỏa vượng
• Người khí hư
• Các bệnh không liên quan đến tà khí hoặc trúng phong
• Phụ nữ mang thai (cần tham khảo thầy thuốc)

Dù là dược liệu quý, nhiều bài thuốc dân gian chưa có nghiên cứu hiện đại chứng minh độ an toàn. Người bệnh nên tham khảo ý kiến chuyên gia trước khi sử dụng.

An tức hương là vị thuốc truyền thống mang giá trị dược học và văn hóa lâu đời. Từ việc trừ tà khí trong dân gian cho đến ứng dụng trong Đông y điều trị các chứng trúng phong, hoắc loạn, đau tức ngực bụng hay an thần, dược liệu này vẫn giữ vai trò nhất định trong y học cổ truyền.

Tuy nhiên, để đảm bảo an toàn, người dùng cần thận trọng, dùng đúng liều – đúng bệnh và có sự hướng dẫn từ thầy thuốc chuyên môn.

Một số câu hỏi về an tức hương