Cây Bướm bạc (Hồ điệp): Bí ẩn dược liệu mang hình cánh bướm và giá trị trong Đông y

Giới thiệu chung về cây Bướm bạc

Bướm bạc, còn được gọi với nhiều tên khác như Bươm bướm, Bứa chùa, Hoa bướm, Hồ điệp, là một dược liệu được sử dụng từ lâu trong y học cổ truyền. Tên khoa học của cây là Herba Mussaendae pubenscentis, thuộc họ Cà phê (Rubiaceae).

Điểm đặc biệt của Bướm bạc không chỉ nằm ở công dụng chữa bệnh mà còn ở hình thái hoa độc đáo. Trước khi ra hoa, cây xuất hiện những lá bắc màu trắng bạc rũ xuống như cánh bướm, bao quanh cụm hoa vàng, tạo nên hình ảnh rất đặc trưng, cũng chính là nguồn gốc của tên gọi “hoa bươm bướm” hay “hồ điệp”.

Trong Đông y, Bướm bạc được biết đến là vị thuốc có tác dụng thanh nhiệt, giải biểu, tiêu viêm, thường dùng trong các chứng ho, sốt, cảm nắng, tê thấp và một số bệnh ngoài da.

Đặc điểm sinh trưởng, phân bố và thu hái

Phân bố – sinh thái

Bướm bạc là loài cây mọc nhiều ở Trung Quốc và khu vực Bắc Việt Nam. Tại Việt Nam, theo tài liệu của Viện Dược liệu, cây thường gặp ở các tỉnh vùng Tây Bắc, mọc hoang ở đồi núi, ven rừng, nơi quang đãng. Cây ưa sáng, ưa ẩm, sinh trưởng tốt trong điều kiện khí hậu nhiệt đới ẩm.

Thu hái và chế biến

• Bộ phận dùng: hoa, thân, rễ, cành và lá (trong đó rễ và thân được sử dụng nhiều nhất).
• Thời điểm thu hái: gần như quanh năm; hoa thường thu từ tháng 6 – 7.
• Chế biến: dược liệu sau khi thu hái được rửa sạch, cắt khúc, phơi hoặc sấy khô để dùng dần. Lá thường dùng tươi.
• Bảo quản: nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ẩm mốc.

Mô tả đặc điểm thực vật

Bướm bạc là cây nhỡ, cao khoảng 1 – 2m, có nhiều cành. Cành non mang lông mịn.
Lá nguyên, mọc đối, dài 4 – 9cm, rộng 1,5 – 4,5cm. Mặt trên lá xanh lục sẫm, mặt dưới có lông tơ mịn, lá kèm hình sợi.

Cụm hoa mọc ở đầu cành, dạng xim. Hoa màu vàng. Trong số 5 lá đài, có một lá đài phát triển to, màu trắng bạc, mềm, có cuống dài, trông như cánh bướm bao quanh hoa. Tràng hoa 5 cánh, ống tràng dài và hẹp, nhị 5 dính ở miệng ống tràng.

Quả hình cầu hoặc hình mọng, dài 6 – 9mm, rộng 6 – 7mm, màu đen, có gân dọc, nhẵn. Quả chứa nhiều hạt nhỏ màu đen, khi vò có cảm giác dính. Cây ra hoa và kết quả chủ yếu vào mùa hè.

Thành phần hóa học của Bướm bạc

Các nghiên cứu cho thấy Bướm bạc chứa nhiều hoạt chất có giá trị sinh học:

• Toàn cây: acid cafeic, acid ferulic, acid cumaric, beta-sitosterol-D-glucosid, saponin, triterpenic, các mussaendosid (O, P, Q, R, S).
• Lá: acid amin, phenol, acid hữu cơ, đường, beta-sitosterol.
• Thân: beta-sitosterol, acid arjunblic.
• Ngoài ra còn ghi nhận các hợp chất như shanzhiside methylester, coniferin, roseoside…

Những thành phần này góp phần tạo nên các tác dụng thanh nhiệt, lợi tiểu, giảm đau và chống viêm của dược liệu.

Công dụng của Bướm bạc

Theo y học hiện đại

• Hoa Bướm bạc: lợi tiểu, chữa ho hen, sốt cách nhật; dùng ngoài giã nát đắp nơi sưng tấy, gãy xương.
• Rễ, thân, cành: giảm đau, chữa tê thấp, khí hư bạch đới, mệt mỏi, chán ăn.

Viện Y học Cổ truyền từng xây dựng phác đồ sử dụng lá và thân Bướm bạc 150g/ngày để điều trị ho, viêm họng đỏ, viêm amidan cấp trong 3 ngày.

Theo y học cổ truyền

• Tính vị: hơi ngọt, tính mát
• Quy kinh: Phế, Tâm, Can (một số tài liệu ghi Tâm – Thận)
• Công năng: thanh nhiệt, giải biểu, khai uất, lương huyết, tiêu viêm

Dược liệu thường được dùng trong các trường hợp:

• Ho, hen, cảm nắng, sổ mũi
• Gãy xương, phong tê thấp, đau nhức xương khớp
• Các bệnh ngoài da: mụn nhọt, lở loét, chốc ghẻ
• Khí hư bạch đới

Liều dùng và cách dùng

• Toàn cây: 15 – 30g/ngày, sắc uống
• Hoa: 6 – 12g/ngày
• Rễ: 10 – 20g/ngày
• Cành, thân, lá: 6 – 12g/ngày
• Dùng ngoài: không kể liều lượng

Có thể dùng dưới dạng sắc nước uống, tán bột, làm viên hoàn hoặc đắp ngoài da.

Một số bài thuốc kinh nghiệm

• Điều trị say nắng: 60 – 90g thân và rễ Bướm bạc khô, sắc với 1 lít nước uống thay trà.
• Chữa ho, sốt, viêm amidan: Bướm bạc 30g, Huyền sâm 20g, rễ Bọ mẩy 10g, sắc uống.
• Chữa khí hư bạch đới: 10 – 20g rễ Bướm bạc sắc uống mỗi ngày.
• Trị viêm thận, phù, lợi tiểu: Thân Bướm bạc 30g, Kim ngân hoa 60g, Mã đề 30g, sắc uống.
• Chữa lở loét da: Lá Bướm bạc tươi giã nát đắp ngoài.

Lưu ý khi sử dụng Bướm bạc

• Không dùng cho phụ nữ mang thai và trẻ nhỏ
• Tránh dùng cho người dị ứng với thành phần của dược liệu
• Nên tham khảo ý kiến thầy thuốc trước khi sử dụng lâu dài hoặc liều cao

Bướm bạc (Hồ điệp) là vị thuốc cổ truyền quen thuộc, có giá trị cả về mặt dược lý lẫn thẩm mỹ. Với tác dụng thanh nhiệt, giải biểu, chữa ho, cảm nắng, tê thấp và các bệnh ngoài da, dược liệu này được sử dụng rộng rãi trong dân gian. Tuy nhiên, để đảm bảo an toàn và phát huy tối đa hiệu quả, người dùng nên sử dụng đúng liều lượng và có sự tư vấn của người có chuyên môn.

Một số câu hỏi về cây bướm bạc